TSMK H.987 NO’LU DÎVÂN-I CAMİ MİNYATÜRLERİNİN TEKNİK ANALİZİ

TSMK H.987 NO’LU DÎVÂN-I CAMİ

MİNYATÜRLERİNİN TEKNİK ANALİZİ

Hazırlayan: ÖZLEM YILDIRIMTÜRK

Dîvân-ı Cami, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Hazinesi’nde yer alan ve içinde 10 adet minyatürlü sayfa bulunan 987 eser kodlu bir el yazmasıdır. Bununla birlikte eser Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu’nda 239 ve 240 numaralı sayfalarda 687 sıra numarasıyla kayıtlıdır. Eser miklepli, şemseli siyah deri ciltlidir. Cildin dış kapakları sonradan tasvirlerle süslenmiştir. Ancak miklepte bir kaç melek figürü ve kapak üstünde anlaşılmayan atlı figür izleri kalmıştır. Cilt kenarları soğuk baskı ile desenlendirilip sonradan deri üzerine lâk yapılmıştır. İç kapaklar bordo renkli, gömme şemseli, köşelikli ve tezhiplidir. Tezhiplerde sade Rumî motifler etrafındaki çiçekli sarmal iplik göze çarpar. Kullanılan mavi taban tonu iç ve dış süslemede aynıdır. Ortada bulunan şemse sade ve Salbek’lidir. Şemsenin dörtte bir kalıbı köşelerde süsleme olarak kullanılmıştır. Altın süslemeli kısımda mavi çiçekler göze çarpar. Mavi renkli kısımda ise turuncu ve altın yaldız çiçekler mevcuttur. Ayrıca eserin Miklep’inin dış yüzeyinde 3 adet melek figürü açıkça görülebilmektedir ancak 4. melek figürü zarar görmüştür. Resimlenen melek figürlerinin dört büyük meleğe ait olduğu anlaşılmaktadır. Bu melekler Cebrail (جبرائيل), İsrafil (اسرافيل), Mikhail (ميقائيل), Azrail (عزرائيل)’dir. Melek isimlerinin ilk harfleri sırasıyla sağdan sola yazıldığında “CAMİ” (جامع) adı ortaya çıkmaktadır. Abdurrahmân Câmî ye ait şiirlerin olduğu bu birinci Dîvân, tasavvufi şiirlerinin bulunduğu edebî bir eserdir. Dîvân’da her şiir yan yana iki sütun halinde dizili bazen 7 beyitli, bazen ise 8 mısralık beyitli 21 satırlı olarak oluşturulmuştur. Yazma eser ahârlı açık krem renk kâğıtlı 25,5 cm. boy 16 cm. eninde ve 201 yapraklıdır. Sahifeler (9xl7 cm.) tâlik hat ile yazılıdır. Tahminen XV. asır sonlarında istinsah edilmiştir. Serlevha müzehhep, söz başları ve cetveller altın yaldız ve mavidir. Yazmada tarih ve hattat ismi mevcut değildir. Eserdeki 10 adet minyatürden Y. 1b ve 2a’daki resimler haricinde resimlerin tamamının yazılı metnin üstüne yapılmış olduğu görülür. Resimlerin çoğunda yazı izleri boyaların altından görülmektedir. Eserde Bulunan Not da (Y. 1a) Arap harfleriyle yazılmış Osmanlıca metin olarak “Bin doksan yedi Rebiülevvelinde ma’zûl [azledilmiş] vezir-i a’zâm İbrâhim Paşa’dan kalan dîvâna hâmîdir” yazısı yer alır. (Ocak / Şubat 1686 tarihine işaret eden yazı Sultan IV. Mehmed devrine aittir (1648-1687).) Bu sayfadaki Mühür ise Sultân Selîm Hân’a aittir (19x18mm.). Bir diğer mühür (Y.55a)’da sol üst kenarda yay içindeki tuğrada bulunmaktadır (27x19 mm). Bu tuğra Sultan III Ahmed’in (1703-1730) 1115 tarihli cülus mührüdür. Eserde (Y.2b)’de İkili Ünvan özelliğine göre düzenlenmiştir başlık tezhibi süslemesi yer alır. Tezhip içindeki Kufi yazısı Osmanlı erken dönem özelliklerini göstermektedir. Takdim minyatürlerinin (H-987, Y.1b, 2a) bulunduğu sayfalardaki tezhiplerde ise lacivert ve altın zemin kullanılarak Rumili formda hazırlanmış iplik üzerine canlı tonlardaki turuncu, mavi ve yeşil sade çiçekli süslemeler yer alır. Bordür tezhibindeki bu uygulama biçimi I. Selim dönemi tezhip üslubuna benzemektedir. Eserdeki minyatürlü sayfalar ise sırasıyla: 1) Sultanın Meclisi ve Önemli Şair Konukları. No: Y.1b. (20x10cm.), 2) Guy-ı Çevgân oynayan Genç Şehzade. No: Y.2a. (20x10cm.), 3) Musâhib Şair ile Genç Sultan. No: Y.7b. (20x10cm), 4) Genç Sultanın Meclisi Diğer Şehzade ve Şairleri Ağırlaması. No: Y.32b. (14x19cm.), 5) Genç Sultanın Avlanması. No: Y. 62b. (13.7x9), 6) Genç Sultan için Musâhib Şairin Düzenlediği Meclis. No: Y. 85 b. (15.5x9), 7) Genç Şehzâde’nin Musâhib Şair’i Saray Avlusunda Karşılaması. No: Y. 110b. (14x9cm), 8) Genç Şehzade’nin, Musâhib Şair Tarafından Ağırlaması. No: Y.127 b. (14x9cm), 9) Genç Şehzâde’nin Kırda Musâhib Şairi Ağırlaması. No:Y.152b. (12.1x9cm.), 10) Genç Şehzâde’nin Meclisi. No: Y.178b. (13.7x9) şeklindedir. Resimlenen sekiz adet minyatürde metinden bağımsız olarak saray kültüründe yer alan meclis (kralî eğlence) ve sohbetleri, Sultan Hüseyin BAYKARA (1438-1506), Ali Şîr Nevâî (1441-1501) ve Abdurrahmân Cami (1414-1492), Baykara’nın iki oğlu Bedîüzzaman Mirza ve Muzaffer Hüseyin Mirza, Baykara tarafından idam edilen vezir Nizamü’l-Mülk gibi şahsiyetlerin temsili figürleri ile olaylar görsel olarak anlatmaktadır. Bununla birlikte iki minyatürde bir diğer kralî eğlence olan Guy-u Çevgân oyunu ve kaplan avı resimlenmiştir. Osmanlı döneminde bu meclislere, dönemin sultanına ithâfen Bâyķarâ Devri ve Meclisleri denilmektedir. Mevcut kaynaklarda TSMK H-987’de kayıtlı Camî Divanı adlı eserin yapım tarihlendirilmesi 1520 ile 1530 arasındaki bir zaman dilimi olarak verilmektedir. Bu nedenle bu dönemlerde yapılmış yedi önemli minyatürlü yazmanın üslup açısından karşılaştırması yapılmıştır. Karşılaştırması yapılan eserler şunlardır: 1515 tarihli Manŧıķu’ŧ-Ŧayr (TSMK. E.H-1512), Yavuz Sultân Selîm devrinde başlanıp (1512-1520) Kânûnî Sultân Süleymân’a 1530 tarihinde takdim edilen Selîmnâme (TSMK-1597-98) ve 1492 tarihli Divân-ı Hüseynî (The Institute of Oriental Manucsripts the Russian Academy of Sciences arşivinde 1176 (284, 292)) adlı yazmanın yalnızca bir minyatürü (33b), 1492 tarihli Divan-ı Hüseynî (TSMK E.H-1636), Ġaraibü’ś-Śigar (TSMK. H-983, R-803), Nevâdirü’ş-Şebâb (TSMK R-805).

Karşılaştırma sonucu eserin 1486-1530 tarihleri arasında kullanılan Herat ekolü kaynaklı olan ancak kendine has uygulamalara sahip bir ekolün geliştiği görülmektedir. Bu üslubun Osmanlı sarayına girişinin 1510 tarihinde Merv yakınındaki Tahirabad’da Özbeklerin Timurluları yenilgiye uğrattıkları zaman başladığı anlaşılmaktadır. Ayrıca Sultan Selimin Çaldıran savaşı sonrası Baykara’nın oğlu Bediî el-Zaman ve beraberindeki Herat kökenli sanatçıların Sultan ile İstanbul’a gelmesi ile Herat nakkaş hanesinin dekoratif üslubu Sultani meclislerin anlatımlarında ortaya çıkmaktadır. Üslubun en belirgin özelliği Sultan figürlerinin daima merkezde resmedilmesidir. Bu durum av sahnelerinde de uygulanır. Ayrıca duruşlarda kıvraklık ve jestler ön plandadır. Süslemelerdeki çizgisel nakışçı üslup bir diğer belirgin özelliktir. Sonuç olarak TSMK. H.987 kodlu eserin üslubu ağırlıklı olarak Herat resim okulu özelliği taşımaktadır. Bununla birlikte Baykara döneminde ortaya çıkan ve Behzad ekolünden farklı olarak gelişen bir Herat ekolünden söz etmek de mümkündür. Tarihi süreç içerisinde ise Herat’lı sanatçıların Osmanlı sarayında görev almasının faydasının Osmanlı Klasik Dönem Minyatür Üslubunun doğuşunu sağladığı şeklindeki bir tespit ise doğru bir sonuçtur.

Özlem Yıldırımtürk

KAYNAKÇA

Abdurrahman Câmî, Nefahâtü’l-Üns (Evliyâ Menkıbeleri), (çev. Lâmiî Çelebi; haz. Süleyman Uludağ, Mustafa Kara), Marifet Yayınları, İstanbul 1995.

Akram Âmini Bayburdi, Topkapı Sarayı Kütüphanesinde Bulunan Nur Al-din Abd Ar-Rahman Câmî’nin Eserlerindeki Minyatürlerin Üslup Gelişmesi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul 1979, Yayınlanmamış doktora tezi.

Ali Asgar Hikmet, Câmî Hayatı ve Eserleri, (çev. M. Nuri Gencosman), MEB. Yayınları, İstanbul 1991.

Ali Asgar Hikmet, Câmî, (çev. ve şerh: Arif Nevşahî), Tahran 1893/1980, İntişarat-ı Tus 1984.

ALLAHVERDİYEV, İbrahim, Abdurrahman Câmi ve Tasavvufî Görüşleri, M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2009, Yayınlanmamış doktora tezi.

AZAK, Gürbüz, 3000 Türk Motifi, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2015.

BERBEROĞLU, Emel Topkapı Sarayı Kütüphanesi H. 1597-98’de bulunan Selimnâme Minyatürleri, İÜ. Ed. Fakültesi, (Yayınlanmamış Mezuniyet Tezi) İstanbul 1977, VI. bölüm.

BİÇER, Şehnaz, Eski Yıldız Kütüphanesindeki Timur, Osmanlı ve İran Minyatürlü Yazmalarının Tezhiplerinin Mukayesesi, Marmara Üniversitesi SBE. Gel. Türk El San. ASD, İstanbul 1995, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi.

BİROL, İnci A., Desen Tasarımı, Kubbealtı Yayınları, İstanbul 2011, 4. bsk.

BUCHHOLZ, Elke Linda Buchholz, Gerhard Bühler, Karoline Hille, Susanne Kaeppele, Irina Stotland, Sanat, (çev. Derya Nüket Özer), NTV yayınları, İstanbul 2012.

Câmî, Bahâristân, (çev. Yakup Kenan Necefzade), Yeni Şark Maarif Kütüphanesi, İstanbul 1967.

ÇAĞMAN, Filiz, Fifth International Congress of Turkish Art, (ed. G. Feher), Akademia Kiado, Budapest.

ÇORUHLU, Yaşar, Türk Mitolojisinin Ana Hatları, İstanbul 2011, Kabalcı Yayınları.

ERTUĞ Zeynep Tarım, Nurhan Atasoy’a Armağan, “Selimnâme-i Şükrî Minyatürlerinin belge değerleri”, İstanbul 2014, Lâle Yayıncılık, s. 333.

HİKMET, Ali Asgar, Câmî, (çev. M. Nuri Gencosman), MEB. Yayınları, İstanbul 1949.

İNAL, Güner, Türk Minyatür Sanatı- Başlangıçtan Osmanlılara Kadar, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 1995.

İNALCIK, Halil, “Has-bağçede ’ayş u tarab”, Nedîmler, Şâîrler, Mutrîbler, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2016.

KUT, Günay, Nimet Bayraktar, Yazma Eserlerde Vakıf Mühürleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1984.

KÖYMEN Mehmet Altan, Alp Arslan Zamanı Türk Giyim Kuşamı, Selçuklu Araştırmaları Dergisi 3. Sayı ayrı basım, Ankara 1971

ÖZEN, Mine Esiner, Türk Tezhip Sanatı, Gözen Kitap ve Yayın Evi, İstanbul 2003.

Pantone, The Plus Series, Formula Guide: Solid Unicoated, New Jersey USA 2010, ISBN: 978-1-590651-65-0.

Safî Ali b. Hüseyin, Reşehât, (sdl. Mustafa Özsaray), Semerkand Yayınları, İstanbul 2005.

TOSUN, Necdet, Bahâeddîn Nakşbend Hayatı, Görüşleri, Tarîkatı, İnsan Yayınları, İstanbul 2003, 2. bsk.

Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1988-2013, I-XCIV.

ULUÇ, Lâle, Türkmen Valiler, Şirazlı Ustalar, Osmanlı Okurlar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2006.

Yıldırımtürk, Özlem TSMK H.987 NO’LU Dîvân-ı Câmî Minyatürlerinin Teknik Analizi, FSMVÜ, Güzel Sanatlar Enstitüsü, İstanbul 2018, (Yayınlanmamış YL. Tezi),

Yıldız Demiriz, İslam Sanatında Geometrik Süsleme: Bir Envanter Denemesi, Lebib Yalkın Yayınları, İstanbul 2000.

YUM, Şule, Osmanlı Resim Sanatı ve Müzik XV-XVIII. Yüzyıl Minyatürlerinde Çalgılar ve Betimlemeler, İTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Aralık 1998, Yayınlanmamış doktora tezi.

 


Saat : 10:30