OSMANLI MİNYATÜRLERİNDE “DELİ” FİGÜRLERİNİN TASVİR ANALİZİ

İslam Sanatları Uygulama ve Araştırma Merkezi

24 Aralık 2019

Hazırlayan: Dilek Deveci Bilgili

Savaş ve şenlik konulu Osmanlı minyatürlerinde farklı kıyafetleri, silahları ile dikkat çeken yaya ve süvari “Deli” figürlerinin resimsel teknik çözümlemeleri, bu çalışmanın ana konusunu oluşturmaktadır. Osmanlı’da eyalet askerleri arasında yer alan, en önemli özellikleri korkusuzca düşmana atılarak savaş hünerlerini sergilemek olan ve dış görünüşleri ile ayırt edilebildikleri araştırmalarda belirtilen “Delilerin”, kaynaklarda geçen bu özelliklerinin tarihsel belge niteliği taşıyan Osmanlı minyatürlerindeki tasvir edilişleriyle ne kadar örtüştüğü, farklı dönemlerde üretilen bu eserlerde nasıl resimlendikleri, sanatsal bir bakış açısı ile irdelenmiş ve tasvir analizi yapılmaya çalışılmıştır.

Yöntem olarak figürlerin görüldüğü, incelenen minyatürler, kronolojik olarak sıralanmış, tasvir analizleri yansıtılmış; böylelikle hem aynı yüzyıl içinde yapılmış tasvir örneklerini, hem de farklı yüzyıllarda yapılmış tasvir örneklerini birbirleriyle karşılaştırma imkânı elde edilmiştir. Tıpkı basımı yapılan eserlerin ve diğer kaynakların ışığında, TSMK, TİEM, Süleymaniye Kütüphanesinde ve İÜ Nadir Eserler Kütüphanesi’nde tespit edilen ve yoğun olarak tarihi konulu eserler arasında olabileceği düşünülerek alınan özel izinle, hedeflenen tüm eserlerin dijital kopyaları, her bir yaprak incelenerek taranmış; bunlardan 17 yazmada “deli” figürü tespit edilmiştir. Figürlerin tespit edildiği eserler ve yer aldığı yaprakların dijital olarak görselleri temin edilmiş ve detayları tam olarak tespit edebilmek amacıyla her bir figür A4 boyutlarına sığacak şekilde büyütülerek ve aynı yaprakta yer alan figürler numaralandırılarak çizgisel olarak eskizi çıkarılmıştır (Bkz Çizim). Zaman içinde bozulmadan ya da kayıtlı olduğu kurumun görseli düşük çözünürlüklü vermesinden kaynaklanan nedenlerle büyütme aşamasında bazen zorluklara rastlanmıştır. Bunlara rağmen genellikle, boyalarda karışmalar, dökülmeler bazen de kararmalar, oldukça küçük boyutlarda olan figürlerin savaş gereçleri ya da giysilerine denk geldiğinden, bu bölgelerin kesikli çizgilerle işaretlenerek, devam edilmesinin detaylı inceleme açısından önemli olduğu görülmüştür.

Çizgisel rölövesi alınarak “deli” olduğu tespit edilerek incelenen figürlerin, eserin özgün halinde net olarak görünebilen “deli” figürüne özgü, başlık, giysi, savaş teçhizatları, atları gibi bölümler parçalar halinde renkli uygulamalarla çalışılmış; çizgisel analizlerinin ilgili kısımları ile Çizim bölümlerinde eşleştirilmiş, aynı zamanda metin olarak anlatmak suretiyle analizleri gerçekleştirilmiştir. Parçalar halinde renkli uygulama yapılırken her yüzyıldan ve kendi içinde farklılık gösteren bir seçim yapılması tekrara düşmeyi engellemiştir. Renkli uygulama analizi yapılan bu parçalar, çalışmanın Ekler bölümünde Şekil olarak “Başlıklar”, “Giysiler”, “Silahlar”, “Mızraklar”, “Atlar”, “Yüzler” şeklinde sınıflandırılarak, her bir parçaya numara verilmiştir (Bkz Şekil). Kendi sınıfında yer alan numaralı parçalar yüzyıllara ve nakkaşların dönemlerine göre kronolojik olarak sıralanmıştır. Süleymannâme (TSMK, H.1517) de yer alan örnekler çeşitliliği ve figür yoğunluğu nedeniyle ayrı tutularak en başa alınmıştır. Böylelikle tek bir sayfada dönemler arasındaki tasvir ve üslûp farklılıkları da tek bir sayfada görülebilir olmuştur.

Tüm figür analizleri değerlendirildiğinde, gerçekçi bir üslûpla tasvir edilmiş, yüksek kalitedeki minyatürleri ile Süleymannâme (TSMK, H.1517) “deli” figürleri açısından, bilinen özelliklerini yansıtması açısından oldukça heyecan vericidir, şaşırtıcıdır ve savaş halindeki durumlarını, giysilerini, savaş gereçlerini göstermesi ile belge niteliği taşıdığı söylenebilir (Bkz Resim). Sûrnâme-i Hümâyûn (TSMK, H.1344) ise diğer eserlerde yer aldıkları boyutlara göre daha iri ve seçilebilir şekilleriyle, savaş dışında ve şenlik hallerini gösterirken, kullandıkları silahları hakkında da fikir sahibi olmamızı sağlar. Hünernâme I (TSMK, H.1523) adlı eserde “Çelebi Mehmed’in Urusçuk’ta Tuna Nehri Kenarında Kovandan Bal Çalanları Cezalandırması” konusunu işleyen yaprakta yer alan “deli” figürleri 15. yüzyılda geçen bir olay içinde yer almaları açısından dikkat çekicidir.

Farklı dönemlere, farklı nakkaşlara ait minyatürlerde yer aldığı tespit edilen tüm figürlerin özellikleri düşünüldüğünde, hemen hepsi ifadeli, keskin bakışlı, “Alp” figürlerinde görülen bıyık şekilleri, omuzlarındaki pars, kaplan ya da aslan postları, yüksekçe ökçeli sarı çizmeleri, dairesel iri tokalı kemerleri, post dışında, kırmızı ya da yeşil tasvir edilen başlıkları ve bunlara taktıkları tüyleri ile kaynaklarda belirtilen ve tarif edilen özelliklerle şaşırtıcı derecede örtüşmektedir. Kaynaklarda Rumeli sınır boyları muhafızları olarak görülen “deli” birliklerinin; yine incelenen minyatürlerin konuları düşünüldüğünde Revan gibi doğu eyaletlerinde de görülmesi savaş ya da güvenlik söz konusu olduğu zamanlarda ordunun ya da bağlı oldukları beyin yanında her yerde yer aldıklarını kanıtlaması açısından önemlidir.

Araştırma ve incelemeler sonucunda çalışmanın amacını oluşturan, “Deliler”in minyatürlerde nasıl tasvir edildikleri, bu figürlere ne kadar ağırlık verildiği sorularına çalışma sonunda cevap bulunmuş, hattâ tespit edilen figür sayısı ve kullandıkları silahlarla, giysileri ile diğer kaynaklardaki tutarlılık beklenenin üzerinde olmuştur. Bu durum; eserin üretildiği döneme göre ayrılarak, giysi ve kullandıkları savaş gereçlerini, görünümlerini kıyaslama yapılabilecek şekilde içeren bir tabloda gösterme gerekliliğini ortaya koymuştur.

Kaynakça

AND Metin, Osmanlı Tasvir Sanatları1: Minyatür, YKY, İstanbul 2014.

AND Metin, “Eyâlet Askerleri ve Deliler”, Hayat Tarih Mecmuası, Sayı.4, Mayıs1970.

ARSLANTÜRK H. Ahmet , BÖREKÇİ Günhan, Nüzhet-i Esrârü’l Ahyâr Der Ahbâr-ıSefer-i Sigetvar, Süleyman’ın Son Seferi, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul 2012.

ȂSAFÎ DAL MEHMED ÇELEBİ, Şecâ’atnâme, Özdemiroğlu Osman Paşa’nın Şark Seferleri (1578-1585), Haz. Abdülkadir Özcan, Çamlıca Basım Yayın, İstanbul 2007.

ARTAN Tülay, “A Book of Kings Produced and Presented as a Treatise on Hunting” Muqarnas An Annual On The Vısual Culture Of The Islamıc World, Boston 2008.

ATASOY Nurhan, İbrahim Paşa Sarayı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara, 2012.

ATASOY Nurhan, Sûrnâme-i Hümâyûn, An Imperial Celebration, Koçbank, 1997.

ATASOY Nurhan, “III. Murad Şehinşehnâmesi, Sünnet Düğünü Bölümü ve Philadelpia Free Library’deki İki Minyatürlü Sayfa”, İÜ Sanat Tarihi Yıllığı, V, 1972-73.

ATIL Esin, Süleymanname: The Illustrated History of Süleyman the Magnificent, WDC& New York, 1986.

ATIL Esin, The Age of Sultan Süleyman, Washington, 1987

BAĞCI, S., ÇAĞMAN, F., RENDA, G.,TANINDI,Z., Osmanlı Resim Sanatı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 2012.

BİROL İnci A., Klasik Devir Türk Tezyini Sanatlarında Desen Tasarımı, Kubbealtı, İstanbul 2009.

ÇAĞMAN Filiz, TANINDI Zeren, Topkapı Sarayı Müzesi İslam Minyatürleri, İstanbul 1979.

ÇAĞMAN Filiz, “Şehname-i Selim Han ve Minyatürleri”, İÜ Sanat Tarihi Yıllığı, V, 1972-73.

ÇAKMAKÇIOĞLU Seda, Koçi Bey Risaleleri, Kabalcı, İstanbul 2008.

ÇORUHLU Tülin, “Kalkan”, DİA, C.24, İstanbul 2001.

ÇORUHLU Tülin, “Mızrak”, DİA, C.30, İstanbul 2005.

DANİŞMEND İsmail Hâmi, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C.1, Türkiye Yayınevi, İstanbul.

DEVECİ BİLGİLİ Dilek, Osmanlı Minyatürlerinde “Deli”Figürlerinin Tasvir Analizi, FSMVÜ Güzel Sanatlar Enstitüsü, Geleneksel Türk Sanatları Anasanat Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2016.

EMECEN Feridun, “Mohaç Muharebesi”, DİA, İstanbul 2005, C.30.

ESİN Emel, Türk Kozmolojisine Giriş, Toplu Eserler I, Kabalcı, İstanbul 2001.

ESİN Emel, Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu, Kabalcı, İstanbul 2003.

ESİN Emel, Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, Kabalcı, İstanbul2003.

FETVACI Emine, Çev. Nurettin ELHÜSEYNİ, Sarayın İmgeleri, Osmanlı Sarayının Gözüyle Resimli Tarih, YKY, İstanbul 2011.

İNAL Güner, Türk Minyatür Sanatı, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara 1995.,

İNALCIK Halil, RENDA Günsel, Osmanlı Uygarlığı 1, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2009.

İŞLİ H. Necdet, Osmanlı Serpuşları, İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti Ajansı,İstanbul 2009.

KARAAĞAÇ Haz. Prof. Dr. Günay Kitab-ı Gencîne-i Feth-i Gence, , Yrd. Doç. Dr. Adnan ESKİKURT, Çamlıca 2010.

KAHRAMAN Seyit Ali (Hazırlayan), Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Akkirman-Belgrad-Gelibolu—Manastır-Özü-Saraybosna-Slovenya-Tokat-Üsküp, 5.kitap, 1.cilt, YKY, İstanbul 2010.

KAYA Gönül, Resimli bir Osmanlı tarihi: Âsafî Paşa'nın Şecâatnâme'si, Uludağ Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi, 2006.

KAZAN Hilal, “Farklı Açıdan Bir Bakışla Şehnameci Seyyid Lokman'ın Saray İçin Hazırladığı Eserler”, Osmanlı Araştırmaları, Sayı XXXV, 2010, s.117-136.

KONAK Ruhi, Nakkaş Osman Minyatürlerinde Kompozisyon Düzeni ve Sanatsal Üretimler, Dokuz Eylül Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Geleneksel Türk El Sanatları Anabilim Dalı, Sanatta Yeterlilik Tezi, 2007.

LEVEND Agâh Sırrı, Gazavât-nâmeler ve Mihailoğlu Ali Bey’in Gazavât-nâmesi, TTK, Ankara 2000.

MAHİR Banu, Osmanlı Minyatür Sanatı, Kabalcı, İstanbul 2004.

MAHİR Banu, “Osmanlı Minyatürlerinde Savaş, Kuşatma ve Çıkarma”, Türk Dünyası Araştırmaları, Oktay Aslanapa Özel Sayı, İstanbul Kasım-Aralık 2009, s.205.

MAHMUD ŞEVKET PAŞA, Osmanlı Teşkilât ve Kıyafet-i Askeriyesi, TTK, Ankara 2014.

ÖGEL Semra, Güner İnal’a (Armağan), Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar, “Osmanlı Minyatürlerinde Zaman- Mekan ve Hareket İlişkileri Üzerine Gözlemler”, Ankara 1993.

ÖZCAN Abdülkadir, “ deli”, DİA, İstanbul 1994, Cilt 9.

ÖZCAN Abdülkadir, “Osmanlı Devletinin Askerî Yapısı”, Türkler Ansiklopedisi, C.10, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002.

ÖZBİLGEN, Erol, Bütün Yönleriyle Osmanlı, Ȃdâb-ı Osmâniyye, İz Yayınları, İstanbul 2010.

RABY Julian, Padişahın Portresi, Tesavir-i Ȃl-i Osman, , Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2000.

REYHANLI Tülay, İngiliz Gezginlerine Göre XVI. Yüzyılda İstanbul’da Hayat (1582-1599), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 554, Sanat Eserleri Dizisi:4.

SERTOĞLU Midhat, Osmanlı Tarih Lûgatı, Enderun Kitabevi, İstanbul 1986.

SEVİN Nurettin, Onüç Asırlık Türk Kıyafet Tarihine Bir Bakış, Kültür Bakanlığı, Ankara 1990.

ŞAHİNTÜRK Elif, 16. Yüzyıl Osmanlı Minyatürlerinde Bayrak Üzerine Bir Araştırma (bayrak-flâma-sancak), Marmara Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Türk Sanatı Anabilim Dalı YL Tezi, İstanbul 2011.

TAMCAN Şebnem, Topkapı Sarayı Kütüphanesinde Bulunan H.1339 No.lu Sigetvar Seferi Tarihinin Tasvirleri, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, YL Tezi, İzmir 2005.

TANINDI Zeren, Türk Minyatür Sanatı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1996.

TANINDI (AKALAY) Zeren, Osmanlı Tarihi İle İlgili Minyatürlü Yazmalar ( Şehnameler ve Gazanameler), İÜ yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul 1972.

TANSUĞ Sezer, Şenlikname Düzeni, YKY, İstanbul 1992.

TULUM Mertol, Vehbî Sûrnâme Sultan Ahmed’in Düğün Kitabı, Kabalcı, İstanbul 2007.

TURHAL Abdullah, Deliler, Doğan Kitap, İstanbul 2011.

UZUNÇARŞILI İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapıkulu Ocakları, I Acemi ve Yeniçeri Ocağı, TTK Ankara 1943.

UZUNÇARŞILI İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, III. Cilt 2. Kısım, 5. Baskı, XVI. YY ortalarından XVII. YY. sonuna kadar, TTK Basımevi, Ankara 1995.

UZUNÇARŞILI Ord. Prof. İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, II. Cilt, 4.baskı, İstanbul’un Fethinden Kanuni Sultan Süleyman’ın Ölümüne Kadar, TTK Basımevi Ankara 1983.

ÜÇEL AYBET Gülgün, Avrupalı Seyyahların Gözüyle Osmanlı Ordusu(1530-1699), İletişim, İstanbul 2010.

ZİVER BEY, Rodos Tarihi, TTK, Ankara, 2013.

Yazmalar

ȂRİFÎ, Fütûhât-ı Cemîle,TSMK, H.1592

ȂRİFÎ, Süleymannâme, TSMK, H.1517

AHMED FERİDUN PAŞA, Nüzhet-i Esrârü’l Ahbâr der Sefer-i Zigetvar, TSMK, H.1399

SEYYİD LOKMAN, Şehînşehnâme I, İÜK, F. 1404

SEYYİD LOKMAN, Hünernâme I, TSMK, H.1523

SEYYİD LOKMAN, Şehînşehnâme II, TSMK, B.200

SEYYİD LOKMAN, Hünernâme II, TSMK, H.1524

SEYYİD LOKMAN, Şehnâme-i Selim Han, TSMK, A.3595

İNTİZAMÎ, Sûrnâme-i Hümâyûn, TSMK, H.1344