Hazırlayan: Sümeyye Saruhan

Göçebe hayat tarzı ile yaşamış olan Türklerde dokumacılığın ayrı bir yeri ve önemi vardır. Türk kültürünün, sanatının ve inanışının bir yansıması olan dokumalar, Türk toplumlarının yapı taşları arasında yer almaktadır.

Anadolu toprakları birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Bu topraklar üzerinde yaşayan toplumların yaşam biçimlerini, kültür ve sanat anlayışlarını oluşturan unsurların başında kendi karakteristik özellikleri gelmektedir. Diğer yandan kendilerinden önce yaşamış olan toplulukların da, “medeniyetlerin etkileşimi” bağlamında, bu kültür yapısının oluşumuna katkıları her zaman belirleyici nitelikte olmuştur.

Türkler göçebe olarak yaşayan bir toplum oldukları için karşılaştıkları medeniyetlerle kültür-sanat etkileşimi içerisine girmişlerdir. Bu bağlamda dokuma sanatımız, Türk toplumları arasında kültürlerarası etkileşimin en önemli örnekleri arasında yer almaktadır. Türk kültürünün zenginliğini, çeşitliğini ve devamlılığını dokumalarımızda görmek mümkündür. Bu dokumalar incelendiğinde ne kadar köklü bir geçmişe sahip olduğumuz da ortaya çıkmaktadır.

T. C. Vakıflar Genel Müdürlüğü bu zengin kültüre sahip çıkmak için, Anadolu’nun birçok yerinden dokumaları toplayarak koleksiyonuna dâhil etmiştir. Müzeleri yeniden düzenlenme projesiyle Vakıflar Genel Müdürlüğü Ayasofya İmâretini Halı Müzesine dönüştürme kararını almıştır. Halı Müzesi 2013 yılı Kasım ayında ziyarete açılmıştır. Toplanan dokumaların bir kısmının konservasyon çalışması yapılarak (İstanbul) Halı Müzesi’nde sergilenmektedir.

Üç galeriden oluşan müzede Selçuklu ve Osmanlı Devletleri’nden kalma cami ve türbelere bağışlanmış halı ve kilimler bulunmaktadır. Birinci galeride Beylikler Dönemi, Erken ve Klâsik Osmanlı Dönemi Anadolu Halıları, ikinci galeride Osmanlı Dönemi Orta ve Doğu Anadolu halı ve halı seccadeleri, üçüncü galeride ise Osmanlı Dönemi büyük boyutlu Uşak halıları ve halı seccadeler sergilenmektedir.

İncelenen dokumaların tasarım özelliklerine bakıldığında simetri, motif ve renkler ön plana çıkmaktadır. Motifler geometrik temellerle oluşturulmuştur. Yatay ve düşey eksen üzerinde çizilen motifler üst üste, yan yana dokunarak tasarlanmıştır. Kare, üçgen, daire, altıgen, beşgen ve baklava şemaları kullanılarak kompozisyonlar tamamlanmıştır.

Kompozisyon özelliklerine bakıldığında üç temel öğe göze çarpmaktadır. Bunlar kalın ve ince kenar suyu (bordür), göbek ve köşelerdir. Bu halı ve kilimlerin her birinin kendilerine ait motif ve tasarım özellikleri bulunmaktadır. Kompozisyonlar genellikle 1⁄2 yatay veya dikey eksende, 1⁄4 yatay veya dikey eksende olup, bu sisteme göre tasarlanmıştır. Kompozisyonlardaki doluluk boşluk oranının çok iyi bir denge üzerine yerleştirildiği görülmektedir. Birçok ana motifin yanı sıra yıldız, üçgen, kare, ok gibi dolgu motifleri sıklıkla kullanılarak denge sağlanmıştır

Kullanılan renkler yöreye göre farklılık gösterse de en çok kırmızı, lacivert, sarı ve krem rengi dokumalarda hâkimdir. Dokumalar üzerinde yer alan motifler farklı renklerdeki ipliklerle dokunarak ayrı bir tasarım yapılmış izlenimi verilmiştir.

Anadolu’nun birçok farklı yöresinde dokunan halı ve kilimlerimiz çeşitli renk ve motifler ile oluşturulan kompozisyonları bir arada bize sunmaktadır. Her dokumanın kendine özgü bir karakteri vardır. Dokumalardaki motifler birbirleri ile benzer özellikler gösterse bile, birini diğerinden ayırt edici bir özelliğe sahip olduğunu ayrıntıya indiğimizde görmekteyiz.

Kompozisyonlardaki renkler ve motifler birbirleriyle ahenkli bir biçimde kullanmıştır. Tasarımlarda kullanılan öğelerin birbirleriyle uyumu bu alandaki gelişimin ne kadar ileri seviyeye ulaştığını göstermektedir. Türk Sanatları arasında önemli yeri olan dokuma sanatımız toplumumuzun inanışlarını, yaşayış biçimlerini, gelenek göreneklerini tanımamızı sağlayan göstergelerin başında gelmektedir.

Kaynakça

ALANTAR Hüseyin, Motiflerin Dili, A4 Ofset Matbaacılık, İstanbul 2017.

ATEŞ Mehmet, Turkish Carpets – The Language of Motifs and Symbols, Yeni Alaş Matbaası, İstanbul 1997.

ASLANAPA Oktay, Türk Halı Sanatının Bin Yılı, İnkılap Kitabevi, İstanbul 2005.

DURUL Yusuf, Türk Kilim Motifleri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1987.

ERBEK Mine, Çatalhöyükten Günümüze Anadolu Motifleri, T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2002.

EYÜBOĞLU Bedri Rahmi, Resme Başlarken, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2012.

GÖKA Erol, Türk’ün Göçebe Ruhu, Timaş Yayınları, İstanbul 2010.

ÖLÇER Nazan, Türk ve İslâm Eserleri Müzesi Kilimler, Eren Yayıncılık, İstanbul 1988.

SARIHAN Sümeyye, “T. C. Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün (İstanbul) Halı Müzesi’ndeki Restorasyon Gerektiren Kirkitli Dokumaların Motif ve Tasarım Bakımından İncelenmesi”, Yüksek Lisans Tezi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, İstanbul 2018.

UĞURLU Aydın, “Anadolu Dokumalarında Motif Felsefesi”, Tekstil ve Mühendis Dergisi, İstanbul 1991, sa. 26, s. 80.

UĞURLU Aydın, “Dokusal Yüzeylerde Motif Desen Biçimleri”, Sanat Çevresi Dergisi, İstanbul 1986, sa. 88, s. 38.

YETKİN Şerare, Türk Halı Sanatı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 1974.